به بهانه هفته ملی بدون دخانیات( 5 لغایت 11 خرداد1403)

چرایی سیگاری و قلیونی شدن نوجوانان و جوانان!

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، 31 می برابر با 10 خرداد هرسال توسط کشورهای عضو بهداشت جهانی از سال 1987 به‌عنوان روز جهانی بدون دخانیات نام‌گذاری شده است. روز جهانی بدون دخانیات، هرسال توسط سازمان بهداشت جهانی با شعارهای متفاوتی نام‌گذاری می‌شود. در ایام یاد شده و بمناسبت گرامیداشت روز جهانی بدون دخانیات، اقدامات و فعالیت های گسترده ای در سطح جامعه با همکاری ارگان ها، مؤسسات و سازمان های مردم نهاد (N G O) ذیربط به منظور حمایت طلبی برای اجرای سیاست های مؤثر برکاهش مصرف دخانیات و ارتقای سطح آگاهی عمومی به ویژه خانواده ها، جوانان و نوجوانان نسبت به مضرات استعمال دخانیات انجام می‌پذیرد؛ و امسال نیز از شنبه پنجم لغایت جمعه یازدهم خرداد ماه سال جاری؛ شعارهفته ملی بدون دخانیات سال 1403« حفاظت از کودکان و نوجوانان در برابر دخانیات، حق و مسئولیت همگانی» تعیین و عناوین هفته ملی بدون دخانیات نیز در روزهای مورد اشاره اعلام گردیده است.[1]

صاحب این قلم بنابر وظیفه اخلاقی و ملی خود مباحثی را که در ارتباط با برخی از شعارهای اعلامی است از نگاه کارشناسی و از دیدگاه صاحب نظران روانشناس و جامعه شناس مطرح و یادآوری می نماید، باشد این یادداشتِ کوتاه که در حقیقت بازتاب دغدغه جامعه ما و جامعه جهانی می باشد، مفیدارزیابی و مورد توجه قرار گیرد.

 دوره نوجوانی، دوره‌ای بس حساس

 نیک می دانیم دوره نوجوانی، دوره‌ای بس حساس، عجیب، شگفت انگیز و حد فاصل کودکی و جوانی است. خانواده‌های مکرم باید با هوشیاری و درایت و با آگاهی از شرایط ویژه این دوره، همواره باید از فرزندان نوجوان خود مراقبت نمایند. موقعیت ویژه و حساس ایشان را درک کنند و هرچه بیشتر آنها را در پناه خود و به زیر بال و پر خویش بگیرند. وقتی که مشکلات نوجوان در فضا و محیط خانه و در جمع گرم و با محبت سراسر صفا و صمیمی خانواده بدون ترس از تنبیه و مجازات و شماتت مطرح شود و از طریق راه حل‌های متکی بر عقلانیت و فهم منطقی والدین رفع گردد، دیگر نیازی به حضور و دخالت دوستان و همسالان دراین زمینه نیست.

شیوه تربیتی خانواده‌ها؛ منشأ تمام موفقیت‌ها و شکست‌های فرزندانشان

نقش تربیتی خانه و خانواده به عنوان محیطی که فرزندان نوجوان و جوان بیشترین وقت خود را در آن می‌گذرانند از اهمیت غیر قابل انکاری برخوردار است و این مهم  بسیار قابل اعتنا می باشد چرا که  به جرأت می‌توان گفت و ادعا نمود، منشأ تمام موفقیت‌ها و شکست‌ها، کامیابی ها و زمین خوردن ها را باید در شیوه تربیتی خانواده‌ها جستجو کرد. پدران و مادران باید هوشیار و تیز بین باشند و ارتباطات، رفتار و رفت و  آمد های فرزند نوجوان و جوان خویش را تحت نظرگرفته و رصد نمایند، و اگر احساس کردند بلای مهلک دخانیات از سیگار گرفته تا قلیون و تا...، گریبان پاره تنشان( فرزندانشان) را گرفته و دامن آنان را آلوده ساخته؛ با سعه صدر و بدون فرصت سوزی و با اخلاق نیکو و محبت پدرانه و مادرانه، این نطفه شوم ویرانگر را خفه کنند.

نقش مهم خانواده در اعتیاد نوجوان و جوان

خانواده ها توجه داشته باشند؛ دوران نوجوانی دوره‌ای است که نوجوانان با تغییرات شناختی، زیستی و روانشناختی مواجه هستند و بسیاری از این نوجوانان در این دوره از رشد، درگیر رفتارهای پرخطر از قبیل مصرف سیگار و قلیان و سایر مواد می‌شوند! چرا؟ چون خانواده ها از این نکته علمی غفلت داشته و گویی از یادشان رفته است که نوجوان و جوان ایشان، به اقتضای ذاتی این دوران، به دنبال تخلیه هیجانات خود هستند و به همین دلیل به غلط می پندارند با مصرف سیگار و قلیان هیجانات شان تخلیه می‌شود، لذت می‌برند و یا به آن ها خوش می‌گذرد. این هیجان باید دارای جایگزینی باشد و والدین نباید این هیجانات را تخطئه نمایند که نتیجه عکس خواهد داد و در حقیقت می تواند یک فاجعه ببار آورد. بنابراین اگر نوجوان و جوان شاداب و تندرست می خواهیم باید به گونه ای با فرزندان خود در این دوران رفتار نماییم که آنان گرد آسیب های اجتماعی چون سیگار و قلیان نچرخند. این مهم زمانی قابل تحقق است که  خانواده ها، مسئولان و برنامه‌ریزان فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و آموزشی نهاد های متولی؛ راهی برای تخلیه هیجانات آنان پیش‌بینی کنند. پس خانواده مهم است و می تواند نقش بسزایی در اعتیاد نوجوانان و جوانان به سیگار و قلیان و هرگونه موادی ایفاء نماید. درحقیقت اگر سطح بینش و سواد سلامت در جامعه و خانواده پایین باشد؛ گسترش باورهای غلط نهادینه شده در روح و روان؛ می‌تواند انگیزه و گرایش به مصرف سیگار و قلیان را افزایش دهد، این اتفاق اگر رخ دهد بلاشک و بدون تردید شاهد از بین رفتن شور و نشاط، سرزندگی و امید به زندگی دربین خانواده‌ها خواهیم بود و در نهایت با تحقق این امر ما با جامعه‌ای افسرده همراه با آسیب‌های فراوان اجتماعی مواجه خواهیم شد. با توضیحات ارائه شده ودرک این مهم؛ درمی یابیم که نباید مانع تخلیه هیجانات به شیوه‌های کم خطر باشیم و بدانیم با محدودیت در هر چیز به این هدف نخواهیم رسید، لذا از نگاه جامعه شناسان محدودیت‌ها و کنترل رفتار باید به شیوه کاهش آسیب باشد. پس باید به فکر جایگزین‌های سالم برای تخلیه هیجانات نوجوانان و جوانان  خود باشیم.   

چگونه از سیگاری و قلیانی شدن نوجوانان و جوانان جلوگیری کنیم؟

اغلب روانشناسان و جامعه شناسان براساس پژوهشهای میدانی انجام یافته معتقدند که مهم‌ترین عامل اعتیاد نوجوانان و جوانان به سیگار، خانواده آنان است. از نگاه ایشان در واقع پذیرش سیگار از جانب خانواده، باعث تغییر نگرش نوجوان و جوان -که گاها از کودکی مبتلا به آن شده اند- نسبت به سیگار در آینده می‌شود. چه بسا این تغییر نگرش اسبابی را فراهم آورد تا نوجوان و جوان ما بدون آن که نگرانی، ترس و واهمه ای از جانب پدر و مادر خود داشته باشند، برای کشیدن سیگار و قلیان اقدام نمایند. از سوی دیگر پزشکان، سیگاری و قلیانی شدن نوجوان و جوان را یک نیاز و خواست بیولوژیکی ندانسته و بدرستی معتقدند اعتیاد به چنین مواردی ناشی از بی اعتنایی والدین و عدم حساسیت آنان، نداشتن آگاهی کافی نوجوان و جوان، تربیت اشتباه، مشکلات روحی و روانی عارض بر نوجوان و جوان، کاهش اعتماد به نفس نوجوان و جوان، افزایش اضطراب، کاهش عزت نفس و خودباوری، تأثیرات محیطی؛ باعث اعتیاد شدید نوجوانان و جوانان به سیگار می‌شوند. اگر والدین هشیار باشند و بر فرزندان خود از کودکی مراقبت اصولی نمایند و با حساسیت منطقی و بدور از افراط و تفریط آنان را تربیت کنند و پرورش دهند، می توان اعتیاد فرزندان به سیگار را از همان دوران کودکی کنترل و پیشگیری نمود. البته مراکز فرهنگی و هنری و تحصیلی، کلاس‌های آموزشی، مراکزبهداشتی، اطرافیان، دوستان و همچنین دولت با توجه به امکانات و اختیارات عدیده می‌توانند با ایجاد برنامه‌های متعدد از سیگاری و قلیانی شدن نوجوانان و جوانان جلوگیری کنند.

افزایش نگران کننده و قابل‌توجه استعمال دخانیات در کشور

موضوع بحث ما بسیار گسترده می باشد و بیان نکات عدیده در این زمینه در یک یادداشت نمی گنجد اما صاحب نظران و دوستان محقق فاضل بنده می توانند هریک مباحث مرتبط با این موضوع را  درهفته ملی بدون دخانیات انتخاب نمایند و روشنگری ها لازمه را در این باب مطرح و یادآور شوند. اما آن چه مهم است و باید دراین بخش از بحث بر آن تأکید نمایم آن است که افزایش 70 درصدی مصرف سیگار در کشور خطرناک است و این آماردر آبان ماه 1402 از سوی دبیر اجتماعی شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام شده است. در همان ایام نیز دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات از افزایش ۱۳۳ درصدی این موضوع در میان دختران نوجوان سخن به میان آورده است. و باز در همان سال رقمی قابل تأملی را رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت با اعلام افزایش ۱۹۰ درصدی مصرف سیگار در میان زنان کشور در پنج ساله اخیر مطرح نموده است. یا این که رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران اضهار داشته؛ آنچه در آمار ارایه شده در خصوص مصرف سیگار حایز اهمیت بوده است افزایش قابل‌توجه استعمال دخانیات در گروه سنی 13-14 ساله‌هاست. این موضوع هم در خصوص پسران و هم در خصوص دختران قابل تأمل است![2]  قابل توجه این که؛ در دهه 40، سن شروع مصرف سیگار در کشور 30 سالگی، در دهه 50 حدود 25 سالگی و در دهه 70 زیر 18 سال بود اما امروز به 13 تا 15 سالگی رسیده است.

ر‌‌ئیس مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در مهر ماه سال گذشته اعلام نمود؛ طبق آمار بیش از 20 درصد مردان و چهار درصد زنان بالای 15 سال در کشور مصرف روزانه سیگار دارند وازنظرآماری حدود14 درصدکل افراد جامعه به صورت روزانه به استعمال دخانیات می‌پردازند.[3]

مصرف سیگار در زنان ایرانی حدود یک هشتم  کمتر از مردان است اما استعمال قلیان در هر دو جنس برابر است. استعمال قلیان در زنان در دو دهه اخیر به عنوان یک تفریح و سرگرمی تفننی و رفتار دسته جمعی افزایش یافته است.

 به گفته وی در صورتی که مصرف تفننی سیگار و قلیان را نیز در نظر بگیریم حدود 20 تا 25 درصد افراد جامعه (زن و مرد) مصرف دخانیات دارند که در مقایسه با آمارهای جهانی از این نظر در جایگاه متوسطی قرار داریم و این در حالی است که در کشورهای همسایه ما در منطقه خاورمیانه این میزان کمی بالاتر است.

 لازم به ذکر است در کشورهای شمال اروپا، کانادا، تایلند، نیوزیلند و استرالیا میزان مصرف سیگار در سنین بالای  15 سال در زنان و مردان به شش تا نه درصد افراد جامعه رسیده است.

واقعا این آمار آدمی را به بهت و حیرت وا می دارد، واقعا به کجا می رویم و کجای کار خانواده ها، مراکز فرهنگی، آموزشی( مانند آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری و سایر موسسات مرتبط با این امور) و دولت دچار اشکال و نقص است که کنترل از دست همه خارج شده[4] و دیگر انسان سازی  و پرورش درست و صحیح آن از کودکی و حتی قبل از تولد در اولویت نمی باشد!  

سن مصرف سیگار در جامعه پایین آمده است!

امروز سن مصرف سیگار همان گونه که بیان شد در جامعه پایین آمده است که این مساله علل اجتماعی، روانی، جسمی و زیستی دارد. و باید صریح بگویم که موج افزایش گرایش به سیگار و قلیان که خود مقدمه اعتیاد به مواد مخدر می باشد، بحران جدی باید تلقی شود و لذا اگر شرایط اجتماعی امروز کشور از سوی خانواده ها، مراکز فرهنگی- آموزشی تأثیرگذار و حکومت و دستگاه حاکمه کنترل نشود این بحران رو به تزاید، جامعه را از پا در خواهد آورد و روح جامعه را بیمار و روان پریش خواهد نمود. برای برو رفت از این معضل باید همه آن کسانی که از ایشان در این یادداشت یاد کرده ایم وارد میدان شوند و با تلاش و بهره گیری از اندیشه نوگرای اساتید برجسته علوم روانشناسی، جامعه شناسی، سیاسی، حقوقی و پزشکی؛ اقدام به تدوین و اجرای برنامه های مدونی در این خصوص نمایند تا روند پرشتاب این بلای ویرانگر خانه و اجتماع را در مرحله اول کند و در مرحله ثانی متوقف سازد تا سلامت جسم و روان پسران و دختران نوجوان و جوان ما تضمین گردد.    

ششم / بپذیریم که مسأله اعتیاد به سیگارامری جهانی است وامروزازمسائل مهم اجتماعی تلقی می گردد و یکی از مشکلات عمده جوامع محسوب می شود.

بدون استثنا همه صاحب نظران علوم اجتماعی براین باور درست هستند که؛ برای جلوگیری از اعتیاد نوجوانان به سیگار و تشویق به نکشیدن آن، باید در شرایط نیاز به او بها داده شود، اعتماد شود و از او نیز مادی و معنوی حمایت های لازم  صورت پذیرد. صحبت کردن در رابطه با عوارض مصرف سیگار، پرکردن اوقات فراغت نوجوان با کارهای مورد علاقه او، وقت گذراندن با نوجوان، مشورت کردن در رابطه با کارهای مختلف و…از جمله کار هایی است که باعث تشویق نوجوانان به سیگار نکشیدن می‌شود.

همان گونه که در مباحث سطور پیشین مطرح شد جامعه شناسان، روان شناسان، پزشکان و دیگر کارشناسان و همچنین سازمان های مختلف برای پیشگیری و مبارزه با اعتیاد، طرح ها و برنامه های مختلفی را مورد اجرا گذاشته و می گذارند تا سلامت افراد و بهداشت عمومی جامعه را حفظ کنند و از هدررفتن نیروی انسانی جلوگیری نمایند.در هرحال کارشناسان و صاحب نظران با برشمردن نکات زیر براین باورند با آموزش مهارت‌های زندگی از قبیل:

1- مهارت خودآگاهی، 2- همدلی کردن، 3- تصمیم‌گیری، 4- حل مسئله، 5- ارتباطات، 6- نه گفتن، 7- تفکر خلاق، 8-تفکر نقادانه، 9- مدیریت استرس و مدیریت خشم که آموزش این مهارت‌ها متناسب با گروه سنی است لذا باید از کودکی و توسط نهادهایی، چون خانواده، مهدهای کودک، مدرسه و ... انجام شود تا سلامت جسمی و روحی قشر عظیمی از نوجوانان و جوانان این مرز و بوم حفظ گردد. بنابراین هر چه قدر از این موضوع مهم چه توسط خانواده ها و چه توسط حاکمیت غفلت شود و نادیده گرفته شود، در آینده نزدیک شاهد بیشتر شدن آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد به مواد مخدر خواهیم بود.

جان کلام این که؛ با مرور مسایل و مباحث ارایه شده  می توان به این نتیجه دست یافت که با بهبود روابط اولیا با فرزندان و همچنین پیگیری های روابط آنان و اطلاع از نوع دوستیابی فرزندان و سبک زندگی فردی و اجتماعی آن ها  می توان از بروزمشکلات روحی و روانی آسیب زا و بحران آفرین ویرانگر چالش برانگیز جلوگیری نمود که هم مهم است، هم قابل تأمل و قابل اعتنا و هم غیر قابل انکار.

بنابراین  نکته مهم این است که باور داشته باشیم مصرف دخانیات قابل پیشگیری است و کسانی که دخانیات مصرف می‌کنند نیز قابل درمان هستند. از نگاه کارشناسان درمان‌های مورد نیاز این حوزه از جنس آموزش‌های روانشناختی مثل آموزش مهارت‌های زندگی و سبک زندگی سالم است و می‌توان با ارائه آموزش‌های روانشناختی و تغییر سبک زندگی مصرف‌کنندگان دخانیات، رفتارشان را تغییر داد؛ همچنین برای پیشگیری از مصرف دخانیات در سایر افراد باید سبک و مهارت‌های زندگی با تأکید برخود مراقبتی از دوران کودکی آموزش داده شود.

پی‌نوشت:

[1] - البته شعار سازمان جهانی بهداشت در روز جهانی بدون دخانیات در سال 2024 بر عنوان « حفاظت از کودکان در برابر مداخلات صنعت دخانیات» تأکید دارد. لازم به ذکراست این شعار در کشور ما با حفظ ماهیت و مفهوم جهانیش، بومی سازی شده است که در متن بحث به آن اشاره گردید.  

[2] - سیگار کشیدن قبح خود را در جامعه امروز از دست داده است. خانواده‌ها کمتر به این موضوع حساس هستند. این کاهش حساسیت، هم در خصوص فرزند دختر و هم در خصوص فرزند پسر دیده می‌شود. در نتیجه شاهدیم که به راحتی خرید و فروش آن هم انجام می‌شود. در تمام کشورهای جهان، محدودیت‌های قانونی برای سن مصرف سیگار نوشته شده که از ۱۶ تا ۲۰ سال متفاوت است، اما متأسفانه در سال‌های اخیر و بنا بر گزارش سازمان‌ها و مؤسساتی که در ساماندهی معتادان و گروه‌های دیگر فعالیت می‌کنند، سن مصرف سیگار به ۱۳ و ۱۴ سال رسیده است که شواهد عینی کمتر از این را نشان می‌دهد. این در حالی است که براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، در قرن گذشته نزدیک به ۱۰۰ میلیون نفر بر اثر مصرف سیگار جان باخته‌اند.

[3] - بد نیست بدانید طبق تحقیقات انجام شده در بین 1119 نوجوان بین 15 تا 18 سال، 53٪ افراد سیگاری که در این سن شروع به سیگار کشیدن کرده اند، علتش را کنجاوی ذکر می کنند. در حالی که نمی دانستند با سه بار کشیدن سیگار ، نیکوتین موجود در آن در بدنشان می ماند و اعتیاد به مصرف سیگار را در آنها ایجاد می کند. در 19٪ باقی افراد، تفنن و در 15 ٪ دیگر فشار گروه همسالان، مانند تعارف کردن، علت اصلی مصرف سیگار بوده است و 7 تا 8 درصد باقیمانده علتهای دیگری داشته اند و در بین همه این ها، علت اصلی به واقع همان کنجاوی بوده و هست. علل دیگر روی آوردن جوانان به سیگار عبارتست از: خانواده، فقر، رفاه، مرگ و میرهای خاص در میان اعضای خانواده، دیدن شکست های بزرگ زندگی ، طلاق پدر و مادر ، جدا شدن فرد از خانواده، بیکاری، ابراز وجود و...

[4] -  از نگاه کارشناسان به نظر می‌رسد بخشی از افزایش گرایش‌ به سمت دخانیات مخصوصا در گروه‌های سنی جوان و نوجوان، به نبود فضاهای عمومی برای تخلیه بار هیجانی معطوف می‌شود. گویی شهرها و جامعه جوری طراحی شده است که نوجوانان را هر چه بیشتر به سمت فضاهای خلوت و کنج‌ها هل می‌دهد. رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران به درستی معتقد است؛ به هر میزان افراد اشراف و مهارت‌های بیشتر و نیز فرصت‌هایی برای ابراز وجود و تخلیه هیجانات داشته باشند، طبیعتاً گرایش کمتری به مصرف سیگار خواهند داشت. وقتی در جامعه نشاط، امید و سرمایه اجتماعی بالا است، سیاست‌های موثری تدوین می‌شود و کیفیت روابط نوجوانان با والدین مطلوب است، افراد مهارت نه گفتن را دارند، مهارت رویارویی با تعارضات و بحران‌ها را یاد گرفته‌اند و به ‌موقع و درست در مورد استعمال سیگار آگاهی پیدا کرده‌‌اند، قطعا با آمار فزاینده استعمال دخانیات مخصوصا در گروه‌های سنی نوجوان روبرو نخواهیم بود.

دکتر اسدالله افشار

• دکتر اسدالله افشار

• دوره نوجوانی

• اعتیاد نوجوان و جوان

• نوجوان و جوان

• سیگاری و قلیانی شدن نوجوانان

• استعمال دخانیات

• مصرف سیگار

• سازمان جهانی بهداشت

• دخانیات